Je zwoegt en zeult en de sneeuw vormt een ijslaag onder de latten. Bij wijze van groet halen skiërs hun schouders op, onpas huono keli, want hoe goed je de latten ook waxt, met zoveel verse sneeuw is de loipe te stroef om snelheid te maken. Daarom maak ik vanochtend een uitzonderlijke keuze. In plaats van vijftig kilometer te skiën of de benen uit het lijf te lopen kies ik voor de bank – de bank in de huiskamer. De zachte, bruine bank, waarop je languit kunt liggen en waarop je met een extra kussen in je rug ontspannen kunt lezen. In plaats van door de sneeuw te ploegen trok ik een fleece deken over me heen.

Tommi Kinnunen’s Neljäntienristeys. Nog vijftig bladzijden had ik te gaan, en terwijl de bladzijden langzaam door mijn vingers glijden heb ik het wonderbaarlijke gevoel met een fijne souplesse van een lange heuvel omlaag te glijden. Het perspectief vernauwt en door de viima, de koude wind, prikken tranen in mijn ooghoeken, net als wanneer Onni met zijn dochter op de slee van de helling glijdt en met een harde klap op het bevroren meer terechtkomt.

Letterlijk vertaald betekent de titel ‘kruispunt van vier wegen’, maar is door Sophie Kuiper vertaald naar Waar vier wegen samenkomen. De keuze is logisch, want Kruispunt van vier wegen klinkt droog en geforceerd en zou het boek te kort doen.

Neljäntienristeys is een prachtig geschreven familiegeschiedenis die verschillende generaties bestrijkt, van 1895 tot 1996, en het speelt zich bijna geheel af in een huis bij een kruispunt van vier wegen in Kuusamo, het buurdorp van Posio, waar ik in 2014 en 2015 als arts op het gezondheidscentrum heb gewerkt. In die tijd was Kuusamo voor mij het dorp voor de boodschappen waar Posio te klein en Oulu (op 4 uur rijden) te ver weg voor was. Het is ook het geboortedorp van de schrijver, Tommi Kinnunen, die tegenwoordig overigens in Turku woont.

Het eerste deel van het boek gaat over Maria, een trotse en eigenzinnige vroedvrouw die niet onbevlekt maar wel als alleenstaande moeder door het leven gaat. Het tweede deel gaat over haar dochter Lahja (lahja betekent gift), die zwanger wordt van een man die haar in de steek laat. Daarna volgen we Kaarina, de vrouw van kleinzoon Johannes en het laatste deel van het boek gaat over Onni (wat ‘geluk’ betekent), de man die met Lahja trouwt hoewel ze al een dochtertje heeft.

Het verhaal is opgebouwd uit fragmenten waar vaak jaren, soms zelfs decennia tussen zitten, en aanvankelijk zijn het vooral de gaten tussen de fragmenten die het echte verhaal vertellen. Ondanks of misschien wel dankzij die gaten in de tijd lukt het Kinnunen om de personen uiterst fijngevoelig te portretteren. Neljäntienristeys is een familieverhaal over buitenstaanders die een geheim of een vloek met zich meedragen. Het handelt over autonomie, over schuld en vergiffenis.  Bij het lezen dringt zich de vraag op in hoeverre we zelf invloed hebben op onze levensweg. Een gedachte daarover is weergegeven in het volgende fragment:

Volgens Maria is het leven als een gebouw, als een groot huis, met veel kamers en vertrekken en overal deuren. Ieder kiest zijn eigen deur, ieder volgt zijn zelfgekozen route door de keuken, via de veranda en de gang waar nog meer deuren zijn en waarvan geen enkele goed of fout is, want het zijn slechts deuren. Het kan gebeuren dat je in een heel ander vertrek uitkomt dan waar je naar op weg was. Daar is zij nu, ze heeft haar eigen deuren geopend en gesloten, via de vroedvrouwenschool en de kamers van het overleven. En nu realiseert ze zich dat ze per ongeluk haar kleindochter heeft meegebracht, die niet begrijpt hoe ze in deze kamer is terechtgekomen, en die op de drempel van de trouwkerk vraagt waar de man in godsnaam voor nodig is.

In het laatste deel onvouwt zich Onni’s dramatische verhaal dat de eerdere ‘gaten’ opvult. Dit is misschien wel het meest pijnlijke deel en ik zou hier graag meer over vertellen ware het niet dat ik dan teveel van het plot zou onthullen.

Met zijn debuutroman is het in een keer raak voor Tommi Kinnunen. Het boek, dat in 2014 verscheen, heeft belangrijke literaire prijzen gewonnen, is in verschillende talen vertaald en staat nu zelfs op de long list voor de European Literature prize. Onlangs is een theaterversie in première gegaan. De Nederlandse vertaling is door Prometheus uitgegeven. Van Lopotti, het tweede boek van Tommi Kinnunen, zijn in de eerste dagen meer dan tienduizend boeken over de toonbank gegaan en volgens een twitterbericht kon Prometheus de verleiding niet weerstaan om ook de Nederlandse rechten van dat boek te kopen. Lopotti is geen normaal Fins woord maar dialect, het komt uit het Russisch (sloboda) en betekent dorp of nederzetting. Het boek is een vervolg op de familiegeschiedenis van Neljäntienristeys en staat hoog op mijn verlanglijstje want ik heb van verschillende kanten gehoord dat Lopotti nog beter is…

Neljäntienristeys is nu uit en het sneeuwt niet meer. Misschien trek ik er nog even op uit, want uiteindelijk zijn de besneeuwde heuvels net als boeken, alleen is het daar niet het verhaal van Onni maar je eigen levensverhaal dat de gaten opvult en woorden betekenis verleent.

Het jaar 2016, volgens de Chinese kalender het jaar van de Aap, is door een een aantal boekenorganisaties uitgeroepen tot jaar van het Boek. Alleen al daaruit mag men concluderen dat het slecht gaat met het boek – bar slecht.

Er is bijna geen mens meer die nog boeken leest. Vooral uw smartphone en de televisie zijn hier debet aan, maar ook onnozele hobbies zoals hardlopen, seks en het houden van honden, kinderen of andere huisdieren slurpen tijd. Als u al leest, doet u dat op internet: op basis van headlines kiest u uw nieuwsberichten en als het een longread betreft, leest u die diagonaal door.

Het boek kan u niet meer bekoren, en terecht. In de zomer publiceerde The Guardian een lijst van beste 100 engelstalige romans allertijden, waarop het jongste boek uit het jaar 2000 kwam. De afgelopen vijftien jaar is er blijkbaar geen noemenswaardig boek verschenen. Recensenten houden zich daarom liever bezig met de IKEA-gids, en zelfs als we die buiten beschouwing laten zijn de Bijbel en de Koran nog altijd de meest invloedrijke boeken. De roman doet er niet toe.

Soms koop u toch nog een boek, omdat er op televisie over is gesproken en omdat u hebberig bent. Goede boeken liggen een tijdje op uw nachtkastje en daarna sieren ze uw boekenkast. Misschien heeft u tien bladzijden gelezen voordat u erachter kwam dat u eigenlijk geen zin had in een goed boek. Wat u wel leest zijn de boeken die lezen als een torpedo, als een achtbaan, een dildo of als een film. U moet zich met de hoofdpersoon kunnen identificeren, dus krijgt u een lafhartige slapjanus voorgeschoteld of een vaatdoek die met het leven worstelt. U leest zoals u televisie kijkt en u bent dol op soaps. Wil een boek uw interesse wekken, dan moet het aansluiten bij uw kleinburgerlijke belevingswereld. De schrijver voelt dat haarfijn aan en daarom spelen de meeste boeken zich af bij u in de achtertuin.

Geëngageerde schrijvers hoor je zeggen ‘Ik wil mensen aan het denken zetten,’ maar dat lukt ze niet, die geëngageerden, want u heeft de denkknop al lang uitgezet, als u überhaupt over zo’n knop beschikt. De hedendaagse mens is er een die niet denkt maar wéét, en zelfs dat alleen wanneer hij online is. Geëngageerde schrijvers worden gelezen door geëngageerde lezers die op zoek zijn naar het ja-dat-vind-ik-ookgevoel, zoals de langslaper zich gaarne nestelt in zijn eigen stank. De PVV-stemmer is dol op boeken als ‘Mohammed is een pedofiel’, de dierenliefhebber leest ‘Zo knuffel je een nijlpaard (inclusief fotomateriaal)’, de idealistische socialist leest ‘In hetzelfde schuitje’ en halfzotte nietsnutten kopen de derde editie van ‘Koken voor linkshandigen (met gratis linkshandige ovenwant)’.

Er zijn ook schrijvers die oprecht menen aan een kunstwerk bezig te zijn, maar zodra de uitgever eraan ruikt stuurt hij het kant-en-klare kunstwerk naar een editor die als taak heeft het boek te ontdoen van alle elementen die de vaart uit het verhaal halen, die het mooi maken en zodoende de lezer kunnen afleiden of, nog erger, écht aan het denken kunnen zetten. Zo wordt de boekenmarkt gebombardeerd met boeken van dertien in een dozijn, die qua stijl stuk voor stuk voldoen aan de vuistregels van Ernest Hemingway, die, dat weet u even goed als ik, al meer dan een halve eeuw zo dood is als een pier. De hedendaagse Nederlandse literatuur, het spijt me dat ik het moet zeggen, is een stinkend modderpad waarin niets van elkaar te onderscheiden is.

‘Dit kan en moet anders,’ dacht een aantal zelfbevredigers eerder dit jaar, en zodoende werd de achttienhonderdzesenveertigste uitgeverij uit de grond gestampt: Das Mag Azijn. Ze beloofden de schrijvers meer geld en meer begeleiding om de laatste restjes authenticiteit en literair non-conformisme in te ruilen voor commerciële glans. Om hun boeken aan de man te brengen ging Das Mag Azijn over tot crowdfunding. Kortom: aan de marketing wordt gewerkt. De kaft ziet er piekfijn uit maar het boek zelf ligt te stuiptrekken.

Laat me een poging wagen positief af te sluiten, want de kerst is al voorbij en het nieuwe jaar staat voor de deur. Het boek moet ten eerste worden ontdaan van zijn onzijdigheid. Laten we de benaming ‘het boek’ reserveren voor de zoveelste scheet van Arnon Grunberg, en als het boeken betreft die hoger reiken, te spreken van ‘de boek’, zoals ‘de idee’ zich verhoudt tot ‘het idee’. Dé boek biedt u meer dan een fijngeschreven verhaal met een scheutje dit of dat. De boek mag afleiden en irriteren en desnoods mag hij u echt aan het denken zetten. Het boek mag u in 2016 dan ook in de winkel laten liggen, vraag bij de kassa naar dé boek en als ze u vreemd opkijken zeg dan, liefst in het Chinees, dat 2016 het jaar van de aap is, niet van het boek.

***

(oudejaarssatire)

Eens vroeg ik iemand waarom zij zelf eigenlijk geen boeken schreef, waarop zij antwoordde dat er geen gebrek was aan goede boeken, en het schrijven ervan dus overbodig was. Denkend aan de boeken die ik graag zou lezen maar waar ik de tijd nog niet voor genomen had, nam ik op dat moment genoegen met die uitleg en kabbelde het gesprek voort in de richting van de zee.

Pas later, toen ik thuiskwam, realiseerde ik me dat haar antwoord allerminst voldeed, niet alleen omdat zij bij een uitgeverij werkte, en op die manier meehielp aan de productie van boeken alsof het broodjes waren, maar vooral omdat gebrek helemaal niet bestaat – als wij over gebrek spreken, is er hoogstens is er sprake van onevenredige verdeling of van een kunstmatige afhankelijkheid.

Laten we maar eens een blik werpen op de wereld voorafgaand aan de evolutie, dus in de tijd dat er nog geen leven bestond. Het was een vredige tijd, zonder honger, zonder verlangen, zonder boeken, zonder god en zonder oorlogen en vooral een tijd zonder gebreken. Er was alleen het heelal, dat ook toen al onwaarschijnlijk uitpuilde tot in alle hoeken van het onbesef en de aarde was een bord met soep, oersoep, waaruit het leven zou ontstaan. Leven dat ontstond zonder gemeenschap, zonder liefde. Dat was de abiogenese, de enige onbevlekte ontvangenis die de evolutie nodig had.

Vanaf dat moment is er alleen maar meer bijgekomen; na de introductie van het leven volgden liefde, het wiel, het dynamiet en ten slotte de iPhone. Oorlogen kwamen er ook, zij aan zij met de liefde, want er is geen oorlog die niet uit liefde wordt gevoerd.

U ziet wat ik bedoel: in den beginne was er geen gebrek. De wereld bestaat bij de gratie van een equilibrium, en iedere verstoring daarvan wordt opgevangen door tegenwerkende krachten en de netto opbrengst ervan is vooruitgang, complexiteit. Leven is daaruit voortgekomen.

Dat was allemaal zo totdat de ethiek werd uitgevonden. Opeens was er niet meer een simpel mechanisme van overleven en sterven om het equilibrium in stand te houden, maar moest men gaan nadenken over de vraag of het allemaal wel juist was, wat er gebeurde.

Ook de ethiek was een product van het equilibrium en zijn verstoringen en tegenwerkende krachten. In feite is ethiek de benaming van een complex regulerend mechanisme dat door de hersenkwabben worden aangestuurd en dat primair gericht is op het welzijn van hersenkwabbezitters en zo de soort een evolutionair voordeel verleent, geheel naar de evolutiewetten van Darwin, of beter gezegd, precies volgens de regel van Hamilton, die beschrijft bij welke voorwaarden altruïsme evolutionair voordeel oplevert.

Maar ik dwaal af, we hadden het over gebrek, nietwaar? Ik zeg dat er voor het ontstaan van leven geen gebrek was en dat daaruit wel complexiteit, maar gebrek nooit kan voortkomen. Al het gebrek is ingebeeld of staat in verhouding tot overvloed. Toch hebt u uw bedenkingen.

Komt een pianist met vier vingers heeft aan iedere hand geen vingers tekort? Domme vraag, want iemand met vier vingers aan iedere hand zal hoogstwaarschijnlijk niet voor het pianovak kiezen, en als hij dat wel doet, zal hij stukken spelen waarbij de vijfde vinger niet wordt gemist. Mag ik u trouwens vragen wat u ervan denkt als een componist op het idee komt om een stuk te schrijven voor driehandige pianisten met vier vingers per hand? Kent de tienvingerige pianist dan een gebrek, of is er misschien sprake van een gebrek aan twaalfvingerige pianisten?

En honger dan? In het geval van honger is er duidelijk sprake van een verstoring in het equilibrium en dientengevolge van een kunstmatig gebrek: wellicht is er een overvloed aan mensen? Als de mens zich maar genoeg blijft vermenigvuldigen, zal er op den duur sprake zijn van een gebrek aan alles – of een teveel aan de mens. Anderen menen zelfs dat honger een kwestie van verdeling is; er zou genoeg voedsel zijn maar het komt niet op de juiste plaats. Armoede? Heeft de een te weinig of de ander teveel? Aardolie? Het typische product van overbodigheid; ontstaan uit biologische resten die zich in de diepte aan de kringloop des levens onttrokken.

Voor het geval u nu denkt dat bovenstaande woorden u excuus verschaffen om uw schouders op te halen voor andermans ellende omdat u bewezen acht dat er geen gebreken bestaan, zie ik mij genoodzaakt af te sluiten met een korte stichtelijke boodschap: ethiek mag dan wel een kunstmatig instrument zijn, het is wel het instrument dat ons tot mens maakt.

Maar dat heeft allemaal bijzonder weinig te maken met het nut van boeken schrijven.

In de jaren negentig, toen ik nog naar school ging, geloofde ik in de mens en zou ik Schopenhauer nog voor gek hebben verklaard. Ik was geëngageerd en greep iedere mogelijkheid aan om me vóór de multiculturele samenleving uit te spreken.

Zo opperde ik bijvoorbeeld bij een schoolproject dat op de leeslijst voor scholieren verplicht één verhaal van een vluchteling zou komen te staan, omdat in mijn ogen de maatschappelijke onvrede over vluchtelingen voortkwam uit onbegrip. Met het lezen van een boek leeft men zich in, dus zou mijn voorstel de acceptatie van asielzoekers verbeteren. Het voorstel promootte ik met een eigen geschreven dansmuziekje inclusief rap, geheel in de stijl van 2 Brothers on the 4th Floor, waar ik op dat moment fan van was. De zangeres van de band wilde wel komen om te zingen, maar de datum kwam haar helaas niet uit. Het refrein van het liedje schiet me ineens weer te binnen:

Vluchtelingen in het land

bekijk ze van de andere kant

gevlucht voor oorlog en geweld

zonder huis en zonder geld.

Laatst moest ik terugdenken aan het idee. Het voorstel was natuurlijk een beetje naïef, maar  aardig bedoeld. Een probleem, bedacht ik me, was dat er haast geen goede boeken over vluchtelingen vertellen.

Tot ik vorige week van Abdelkader Benali  de PDF versie kreeg van het boekje dat hij speciaal voor het jubileum van de Zevenheuvelenloop geschreven had. Het boekje bevat zeven-en-één portretten van bijzondere zevenheuvelenlopers, waaronder Haile Gebrselassie. De portretten zijn geen pogingen tot biografieën, daarvoor zijn ze te kort, maar een samensmelting van anekdotes en beschouwingen over lopen en het leven. Ieder verhaaltje heeft een flinke duurloop nodig om te bezinken.

Toen ik vanochtend in mijn lange duurloop het laatste verhaaltje aan het verwerken was, realiseerde ik me dat de meeste portretten over allochtone Nederlanders handelden. Thuisgekomen bladerde ik door het boekje heen, en verrek! Er zat geen Karel, geen Annemiek, niet één oerhollandse naam tussen de gelukkige zeven-plus-één. De geportretteerde groep zal dus vast niet representatief zijn voor het voltallige lopersveld van de wedstrijd. Wie had deze lopers uitverkoren om te worden geinterviewd? En wat was de achterliggende gedachte? Was het boekje puur bedoeld ter viering van de verjaardag van de zevenheuvelenwedstrijd, of waren er hogere ambities, die bewerkstelligd moesten worden door de Odyssee van de Senegalese Abou Babacar Sarr te beschrijven, en de weg die Slobodan Jesic had afgelegd vóór hij in Nijmegen aan de start verscheen?

Toch is het boekje veel meer dan een multicultureel pamflet waartoe hardlopen als excuus dient. Wekenlang woonde Benali in het Besiendershuis in mijn geboortestad Nijmegen, en via de sociale media vernam ik met vreugd dat hij iedere dag een beetje Nijmeegser werd. Dat is ook uit het boekje op te maken, het gevonden plezier spat ervan af. Hoe kan het ook anders: breng een hoofdstedeling naar een plek waar het zonlicht niet door de uitlaatgassen wordt gesmoord, en hij leeft op. Doe je dat met iemand die de pen zo weet te hanteren als Abdelkader Benali, dan brengt hij een parelmoerketting van gedachten op papier tot leven. Het boek is sprankelend, literair, soms luchtig, op een enkel moment pijnlijk. Het is een boek dat de kern van het leven raakt, en je sluit bij het lezen ieder van de geportretteerde lopers in de armen. Dank je, Abdelkader Benali, voor het heerlijke boek dat bijna twintig jaar later alsnog verschijnt.

(De 7 van Nijmegen, Abdelkader Benali, 2013)